Sa scuminiga de s'Èuru.

Pagu tempus a oi, Peter Oppenheimer (professori de economia in Oxford dae su 1967 a 2008) at chistionau de Europa e de €uru in Polònia in tempus de eletzionis, sterrendi un'arrexonamentu chi ant scritu e publicau is de Politico. Sigomenti ca mi nd'at partu làstima a ndi tirai o a aciùngiri cosa o a circai àterus fueddus (comenti fatzu giai sèmpiri in sardunomics) dd'apu sceti tradùsiu.
Gosai-si-ddu aici.

Sa scuminiga de s'Èuru.
Comenti at fatu unu dinari comunu a indebilitai unu grandu continenti.


S'idei abì ghetat fundatzionis s'Unioni Europea, est a arribai a unu arresultau polìticu cun ainas econòmicas. Inghitzendi, me is annus 50, s'idei fiat de torrai a fai sa paxi a pustis chi dda iant sconciada cun sa gherra. Luegus e totu a cust'idei dda iat binta sa de torrai a alluxentai sa presèntzia de s'Europa me is afàrius de su mundu. Sa UE, in pagus fueddus, nascit po èssiri s'ùrtimu de is impèrius europeus dae candu s'agatànt is Romanus o Caralu su Mannu, e oindii si ponit in mesu a sa filera de is potèntzias mundialis - is Stadus Unius (U.S.), sa Russia, sa Cina e cun su tempus s'India puru.

Is chi ddis praxit a chistionai de polìtica e is cumentadoris (che su redatori de su London's Financial Times, Lionel Barber) biint su dinari comunu europeu che unu punteddu firmu po poderai strantaxa cust'idei. Is potèntzias continentalis che U.S. e Cina, tenint onniuna su dinari cosa sua, e s'Europa puru a marolla ndi depit tènniri abisòngiu po èssiri che cussas.

Custu arrexonamentu - si fait a ddu tzerriai aici - est tontu meda. Amostrat ca unu no ndi sciit nudda de su chi fait su dinari in su sistema econòmicu traballendi che comodidadi o fatu a odriangus po sa polìtica; e ca unu no ndi cumprendit nudda de comenti su dinari aparixat is stadus s'unu cun s'àteru candu s'agatant diversidadis o cosas cìrdinas chi no fait a cundrèxiri a àtera manera.

Po s'Europa, custas cosas cìrdinas e custas diversidadis, si funt fatas, aici e comenti ddas bieus oi, me is ùrtimus 150 annus, sighendi is acuntèssius de gherra e paxi e de s'ideologia, comenti e is amelliorias tènnicas e sa crescina de sa produtzioni.  Is trumbullus de is duas gherras mundialis ant sconciau unu mori chi, sinunca, est capassu ca iat a èssiri andau passu passu sene ndi sartai a foras totu a una borta.

In antis de su 1914, in Europa s'agatàt giai una unioni monetària longa mesu sèculu - e po nai sa beridadi puru foras de s'Europa, nexi de is arretzas colonialis e de su cumèrciu. Custa unioni monetària si tzerriàt gold standard. A is stadus chi ddoi fiant in mesu ddis tocàt a poderai una paridadi de su tanti chi si balliat su dinari issoru punciada cun unu tanti de oru e duncas puru cun su chi si balliat su dinari de is àterus. Su chi poderàt totu strantaxu fiat ca su mercau de su traballu aconciàt is pagas comenti serbiat : no sceti conca a susu ma puru conca a bàsciu (arribendi candu serbiat a sa "svalutatzioni interna"). Po fai custu agiudànt puru àteras cositeddas chi fiant in su sistema. Una fiat ca prus che totu faiat scola s'economia Adam-Smithiana de su mercau lìberu - is sindacaus fiant dèbilis, su stadu sociali fiat pagu o nudda, e su cambu de su guvernu chi manixàt s'economia fiat pitichededdu meda.

Sa segunda cosa chi agiudàt, ca arredusiat is prètzius e faiat is acòncius chi serbiant a is pagas po poderai aparixada s'economia, fiat ca is fatoris de produtzioni - traballu e dinari - acudiant beni a foras de Europa puru, Nord America po su prus ma puru Sud Africa, Australia e abì si bollat chi siat. Sa genti si moviat a pandelas dae logus meda in Europa ma prus che totu dae levanti (che is ebreus de s'Impèriu Russu a pustis de su 1881) e puru dae s'Irlanda. Su dinari invècias nd'arribàt po su prus dae su Rènniu Uniu che prèstidus de su mercau de is capitalis de Londra. Tocat a nai ca in su 1913 su tanti de is importatzionis inglesas, po su prus cosa dae papai e matèrias primas, fiat prus o mancu su 40% de is esportatzionis de su mundu.

Totus custas cositeddas de s'economia internatzionali fiant sparèssias po mori de sa gherra de su 1914-18. Is pagas fiant bessidas cìrdinas conca a bàsciu foras che po chistionis straordinàrias. E s'economia liberali (cun sentidu inglesu) de su mercau lìberu, iat lassau su logu a s'economia amesturada (liberali cun sentidu americanu) cun su tanti spèndiu dae is guvernus in Europa chi fiat arribau a sa fini de su de 20 sèculus a su 50% de su PBN (Produtu Brutu Natzionali).

Cun is cosas aici, finiat ca no faiat a ndi fai de mancu de sa possibilidadi de aconciai su càmbiu de su dinari po aparixai is inflatzionis diferentis de is stadus o is diversidadis de is economias. Unu de is primus chi ndi iat chistionau, in su 1923, fiat J. M. Keynes ("A Tract on Monetary Reform") chi in mesu a is àteras cosas, naràt a s'allabai contras a su machìmini de torrai a inghisciai is càmbius de su dinari comenti fiat in antis de su 1914.

A Keynes ddi fiat tocau a ddu torrai a nai de bell'e nou tres annus a pustis, in su 1926 (“The Economic Consequences of Mr. Churchill”), candu Churchill fatu a Ministru de is finàntzias inglesas no ddu iat carculau e nci iat afungau su Rènniu Uniu aintru de cincu annus de stanniatzioni po de badas (in antis de ddus fèrriri su corpu de su 1929 candu nci fiat atzuvau su mercau de Wall Street) aici comenti in 60 annus de marigosori industriali chi nasciat me in su sciòperu de is minieras de carboni de su 1926.

Candu su Rènniu Uniu ndi fiat bessiu de su gold standard in su 1931, sa Frantza e àterus stadus de su "brochetu de oru" iant sighiu a sballiai comenti iant fatu issus in antis, abarrendi-ddoi aintru e sighendi a si poderai càmbius tropu artus po su dinari insoru, àterus cincu annus. Calincuna cosa s'arregordat? Iat a dèpiri. S'Europa oi no tenit unu brochetu de oru ma unu brochetu de èuru, o eurozona comenti ddis praxit de prus a ddu tzerriai. Su dinari comunu bolit nai ca po calincunu stadu prus che totu in s'Europa de bàsciu, su càmbiu ballit tropu, po calincunu àteru ballit tropu pagu, prus che totu sa Germània. S'arresultau est crisi econòmica, scuncòrdia polìtica e una tròcida de is istitutzionis e de is polìticas europeas.

Invècias de calincunu acònciu a su càmbiu (o a is pagas), fait a ndi scabùlliri sceti unu biaxi de genti sene traballu e unu biaxi de migratzioni dae unu stadu a s'àteru. Unu tanti de genti chi si movit po traballu in una mesura chi est sa normalidadi dae unu stadu a s'àteru in U.S., in Europa bolit nai a sconciai sa genti comenti est assentada me is logus e a nci ddis fai pèrdiri puru s'identidadi, in mesu a is diversidadis de s'Europa. Su dinari chi andat dae unu logu a s'àteru e is polìticas finantziàrias puru dd'acabant sconciadas. Is costus tropus artus spriant is investimentus, in su mentris chi su dèpidu de is guvernus crescit. Su ai crèsciu su tanti de dinari in su sistema (Quantitative Easing) forsis at a portai inflatzioni in su tempus benideru ma oi fait pagu cosa po sa produtzioni.

Chi si ndi sciorrochit s'èuru, duncas, mancu nau si bolit, est praxili. Ma no est nau chi dd'acuntessat. Calincunu, unu guvernu o una pariga de guvernus, depit sceberai su de fai e depit fai a manera chi is àterus sigant. Si s'amesturu de oindii de economia firma, prestidus donaus e depidus fatus sene sentidu, genti chi si movit po traballu a pandelas, andat beni a is politicus e a is eletoris, sa cosa podit sighiri de dexi annus in dexi annus. S'Europa at a bessiri a bellu a bellu unu staini pòberu, e su poderi suu in su mundu (chistionendi puru de cussu militari) nd'at a calai sèmpiri prus a lestru. Pròpiu a s'imbressi de su chi depiat fai s'Europa agiundendi-si cun su dinari comunu.

Ma comenti at fatu a acuntèssiri una cosa aici? Sa chistioni assimbillat a sa chi si pregontant is stòricus a pitzus de comenti fiat inghitzada sa Primu Gherra Mundiali. Unu arrogu de sa sceda chi fait a torrai est ca su chi bolint is polìticus currit meda prus a lestru de su chi cumprendint issus e totu. Ma un'àteru arrogu de sa sceda est ca, mancari parrat strambu, po su prus de su tempus, custa cosa no importat. Is polìticus improddant, no sutzedit nudda chi ndi ddus fatzat atzicai e finit ca bessint atrivius, pensendi de nci dda fai a arresòlviri ònnia arratza de problema chi bessat. E fait a si nd'acatai castiendi su sistema monetàriu internatzionali chi s'agatàt a pustis de sa Segunda Gherra Mundiali.
In mesu a is gherras, is studiosus certànt cun su problema de ndi strantaxai una manera de amelliorai su gold standard de aici e comenti fiat, ca fiat mortu. Unu paghiteddu de flessibilidadi ma no meda, serbiat in su càmbiu de su dinari e puru in sa provista de su dinari allogau dae is bancas tzentralis. Po custu, sa cunferèntzia de Gènova de su 1922 ndi iat bogau a pillu su gold standard exchange chi faiat crèsciri su manixu cun is provistas de dinari allogau de is bancas tzentralis. In su 1934 is atoridadis de is U.S. iant apretziau s'oru a 35$ a s'untza, contras a 20.67$ chi costàt in antis de su 1914. Ma me is annus 30, in pari a càmbius chi s'aconciànt e polìticas cumercialis traitoras, si fiat bida puru una crisi longa meda. 

Duncas, biu ca is cosas fiant aici, sa cunferèntzia de Bretton Woods de su 1944, prus che totu Anglo-Americana, cun Keynes chi ghiàt is delegaus inglesus, iat imbastiu sa manera de cuncordai is acòrdius monetàrius internatzionalis po candu fessat acabada sa gherra. Su FMI - Fundu Monetàriu Internatzionali (IMF - International Monetary Fund) nasciat po fai a castiadori e prestai dinari candu is Pesas de is pagamentas andànt asuta.

Is càmbius abarrànt cravaus ma faiat puru a ddus aconciai (adjustable pegs) - eus a nai, cun una paridadi firma ma chi faiat a artziai o a abasciai candu su tanti no torràt prus (fundamental disequilibrium). Sa paridadi de su dòllaru, chi fiat su cancarroni de totu su sistema, boliat poderada cun sa cunvertibilidadi de is provistas in oru, pretziau a 35$ a s'untza. Mancu nau si bolit, custa paridadi puru faiat a dd'aconciai, siat si ddis naràt s'idei aici a is U.S., siat si faiant unu acòrdiu internatzionali po torrai a aparixai (uniform change in all par values).

Su FMI s'agatat ancora, fatu a logu abì si arrexonat de polìtica internatzionali, abì si faint circas scientìficas e fatu fatu puru a mitza abì si piscat dinari po aparixai is Pesas de is pagamentas. Ma su sistema cun is càmbius punciaus de Bretton Woods est sparèssiu prus de 40 annus a oi, 1971-73, casi ca at poderau sceti 25 annus a pustis de sa gherra. Est acabau ca is U.S. no ant bòfiu sighiri is arrègulas de su sistema chi ndi iant strantaxau issus e totu, arrègulas chi narànt ca tocàt a crèsciri su prètziu de s'oru si sa cunvertibilidadi de is provistas de dòllarus de is bancas tzentralis no faiat a dda poderai in àtera manera.

Fait a nd'arrexonai de cantu iat a ai pòtziu abarrai in pei su sistema de Bretton Woods si is U.S. iant nau ca giai a crèsciri su prètziu de s'oru. Ma su chi seu narendi deu est ca su nd'èssiri arrutu su sistema de càmbius punciaus no at spèrdiu sa prosperidadi. Su mundu s'est baghillau beni meda de dexi annus in dexi annus cun sa flessibilidadi de is càmbius e sene arrègulas po ddus manixai e cun sa grandu crescina de is provistas de dinari stràngiu me is bancas tzentralis. In unu fai chi, a dolu mannu at agiudau a is polìticus a si crei tropu.

Duncas ita iat a tocai a ddi consillai a unu stadu de s'Unioni Europea chi depit ancora sceberai si intrai o no in s'eurozona? Totus is stadus, siat chi siant aintru de s'eurozona o no, funt sunfrendi-ndi mancari siat pagu. Incapas nci iat a èssiri una oportunidadi, po nai, chi sa Polònia potzat fai a manera de ndi dda sciorrocai totu - intrendi in su dinari comunu e duus o tres annus a pustis, bessendi-ndi torra. A dolu mannu, custas trassas Machiavèllicas no est nau chi traballint beni e est capassu chi costint caras. Duncas, su mellus chi podit fai sa Polònia est a ascurtai is fueddus de unu dìciu antigu inglesu: "castie-dda dae tesu" (don’t touch it with a barge-pole).


Po ndi sciri in prus
The curse of the euro. How a single currency has enfeebled a great continent. - Politico - Peter Oppenheimer
Sa scuminiga de s'Èuru. Sa scuminiga de s'Èuru. Reviewed by Andrea Maccis on 14:51 Rating: 5

Nessun commento:

Powered by Blogger.