Sardìnnia e domìniu .srd : sa stòria de su domìniu .cat.

Sighendi a arrexonai po cumprèndiri si a sa Sardìnnia ddi cumbèngiat o no a tèniri unu domìniu de arretza cosa sua e prus che totu ita ddi iat a tocai a fai po ddu tèniri, a pustis de ai chistionau de .wales/.cymru, nosi tocat a marolla a chistionai de .cat, ca is Catalanus (aeus giai nau ca funt una chistioni a parti), carinniendi prus che arropendi, nci dd'ant fata a incorrutzai is arrègulas de internet a sa parti chi boliant issus, sene ddas dèpiri segai.

Su mori chi nci ddus at portaus fintzas a su domìniu .cat, est stètiu longu, strintu e stentosu e mancari is Catalanus siant medas, pinnicaus a pari e tèngiant possibilidadi, ddis at tocau a marolla a s'ingenniai, ca sa chistioni ddus at fatus trumentai unu bellu paghiteddu. Peter Gerrand custa stòria dd'at contada in su 2006, pagus mesis a pustis chi fiat nàsciu su .cat, in unu bellu artìculu cosa sua, agiudendi-si cun is contus de chini tiràt is odriangus dae sa dii de su prenimentu fintzas a candu no at fatu a incungiai a beru.

Is chi fueddant su catalanu (che primu o secunda lìngua) funt medas, narat Gerrand, candu at scritu s'artìculu issu faiat a ndi contai prus o mancu 10 millionis (prus de 9 millionis in Spànnia, 100 milla in Fràntza, 31 milla in Andorra e 20 milla in Sardìnnia) e in Catalònnia, su ai poderau sa lìngua, ddis est serbiu a poderai s'identidadi issoru mancari nci apant pèrdiu su stadu. Nascit totu innoi.

S'òmini a palas de totu su trumentu chi at fatu coberai a sa Catalònnia su domìniu de prima, si tzèrriat Amadeu Abril i Abril, est unu òmini de lei, un'abogau chi si baghillat prus che totu in mesu a problemas de arretza e de tènnica (at trabballau fintzas po sa Cummissioni Europea) e chi fait puru su professori de universidadi. Amadeu Abril contat ca ant inghitzau a si mòviri in su 1996 a pustis chi iant lìgiu unu paperi de Jon Postel (coordinadori de sa IANA, s'autoridadi chi fiat meri de is domìnius candu ancora no s'agatàt sa ICANN), chi chistionàt de su tempus benideru de is domìnius de arretza scarangendi sa genna a sa possibilidadi de ndi fai àterus de prima. Su primu sceberu issoru (cuncordau cun totus is partidus catalanus) fiat unu àteru domìniu po sa Catalònnia : su .ct. E duncas iant domandau a sa ISO (International Organization for Standardization) standard 3166 (còdixis po stadus) de si ddus pòniri a parti. Ma sa ISO ddus iat sbruncaus luegu e totu : no fiant unu stadu e duncas nudda .ct. Tocàt a fai a un'àtera manera.

In su 1997, a pustis de nd'ai strantaxau cun àtera genti su CORE (COuncil of REgistrars), Amadeu Abril bessit orberi in su comitau IAHC (International Ad–Hoc Committee) chi Jon Postel iat bòfiu po circai de fai su mori po nci imbucai sa cuncurrèntzia a su mercau de is domìnius de secunda (ca ancora ddus manixàt sceti sa NSI, una sociedadi americana). Sa chistioni, chi parriat cosa lestra, est bessida prus stentosa de su chi si pensànt, ma in su 1999 (a pustis chi, in su 1998 fiat nàscia sa ICANN), su CORE bessit unu de is cincu operadoris cun su permissu po fai cuncurrèntzia a sa NSI e Amadeu Abril intrat in su consillu de sa ICANN. Fiat a intru duncas, sètziu in sa mesa abini sceberànt totu e fiat tempus de cumprèndiri is arregulas po giogai sa partida, po si torrai a mòviri.

In su 2000 sa ICANN aprontat s'inforrada de unus cantu domìnius nous (chi aciungìant a cussus otu chi s'agatànt dae su 1984 : .arpa, .edu, .gov, .com, .mil, .org, .net, .int) ma Abril e is Catalanus fiant unu pagu spriaus e ddis parriat ca no fiat tempus ancora. E duncas nci lassant passai su postali sene ddu firmai. In su mesi de dònniasantu (sèmpiri in su 2000) sa ICANN amitit seti domìnius nous (.aero, .biz, .coop, .info, .museum, .name, .pro) boghendi-ndi a pillu perou una novidadi manna : fiat nàscia una arratza noba de domìnius, acotzaus dae organizatzionis chi faiant a castiadoris a is interessus de una comunidadi e po cussu podiant fai a meris (sene sa ICANN in mesu) a is domìnius de secunda, comenti e sa ICANN faiat cun totus is àterus domìnius (che .com).

Fiat cussa sa novidadi chi fiant abetendi Abril e is Catalanus.

In su 2001 nascit Associació puntCAT (su 23 de su mesi de ònniasantu), pinnichendi a pari àteras associatzionis e organizatzionis interessadas a promòviri sa cultura Catalana e circhendi una manera noba po guadangiai is acotzus chi ddis serbiant. Ddu narat beni meda Amadeu Abril: «Ita seus? Una natzioni? Unu logu? In s'arretza seus una comunidadi de interessus. Castiendi beni, sa mellus manera po si nai is cosas in s'arretza est sa lìngua scrita.». Est po cussu chi ant postu a parti su .ct (bullau annus in antis dae sa ISO) e ant sceberau .cat, ca nci stesiàt su domìniu dae s'idei chi sa cosa fessat sceti chistioni de stadu, artziendi-nci s'arrexonamentu a sa cultura e imprassendi totu sa genti chi fueddàt su Catalanu, mancari foras dae Catalònnia. In su mentris prus de noranta organizatzionis in su mundu (fintzas a s'Austràlia) inghitzànt a si mòviri totus in pari po ddus agiudai.

In su 2003 sa ICANN torrat a scarangiai sa genna po una inforrada noba de domìnius de prima. E custa borta Abril e is catalanus funt paraus che unu latzu : est tempus.

In su 2004, cun Abril chi iat spaciau s'incarrigu cosa sua in su Consillu de sa ICANN, sa Associació puntCAT domandat cun oficialidadi a sa ICANN su domìniu de prima .cat e mancari sa ICANN siat frida meda e sigat a circai arreghèscias po unu bellu tempixeddu, ddis ammostrant 68.000 litèras scritas dae sa genti po ddus acotzai, in prus a cuddas 90 organizatzionis culturalis, chi sighiant a si mòviri po fai impuddai sa chistioni.
Sa chistioni bessit polìtica, ca sa ICANN no ndi podiat fai de mancu de ascurtai su chi naràt sa Spànnia, ca su guvernu de Aznar no boliat. Ma in su mesi de martzu intrat Zapatero e cun issu unu ministru chi fueddat su Catalanu casi ca, mancari nàsciu foras, fiat pesau in Catalònnia : José Montilla Aguilera. Fiat custa s'urtima cosa chi ddis ammancàt, unu acotzu polìticu. E immoi ddu teniant.

In su mesi de cabudanni de su 2005 sa ICANN sceberat de ddus acuntentai, nascit aici su .cat e  Associació puntCAT bessit Fundació puntCAT, chi oindii cumandat e manixat su domìniu.

E in dinari? Cantu nci ant postu?

Abril ponit in contu 150.000 € in 18 mesis, contendi puru is 45.000 € chi at bòfiu ICANN sceti po incarrerai sa pràtiga, is biaxis e is spesas de lei e su chi ddis est costau a si fai fai fiantza (po 1 millioni de €) dae una banca (La Caixa) po acuntentai a sa ICANN. Ma no pònit in contu totu su dinari (chi depit èssiri unu bellu tantixeddu) chi at coberau e spèndiu Associació puntCAT.

S'articulu de Peter Gerrand scòviat unu muntoni de àteras cositeddas, prus che totu a pitzus de su chi ddis pregontàt sa ICANN e de comenti ddis torrànt sceda e ndi ballit a ddu lìgiri. Forsis is fueddus chi agiudant de prus a cumprèndiri funt custus de Abril:

 «ICANN iat pregontau: 'Ita si ndi faeis de unu domìniu de prima?' Est berus ca unu domìniu prus bàsciu nosi ddu iat a ai fatu e totu. Ma serbit un'idei. Serbit a ghetai passus conca a calincuna cosa. Unu domìniu de prima ti nci portat a sèrie A. No ses prus una scuadrixedda. Su èssiri grandu e praxili ddi fait abbisòngiu a una lìngua po dda poderai biatza. No praxit a nemus sa sèrie B. Importat a ammostrai ca su Catalanu, cun is dexi millionis de cristianus chi ddu fueddant, est una lìngua de sèrie A.

Secundu, fiat una chistioni de identidadi. Unu domìniu de prima serbit a fai crei unu paghiteddu a sa genti chi si intèndit Catalana. Po is Catalanus in su sèculu dexiannoi, unu passu mannu chi tocàt a ghetai fiat a tèniri una literadura cosa nostra - e prus a tradu in cussu sèculu e totu, unu giornali cosa nostra. Me is primus annus de su sèculu binti fiat a tèniri scolas Catalanas, po ita ca sene scolas sa lìngua nostra iat a èssiri sparèssia. Insandus sa gherra noba fiat a tèniri arràdiu e canalis de televisioni in Catalanu. Libbrus, giornalis, scolas, arràdiu e televisionis important ancora. Ma in su sèculu bintunu, s'arretza importat aici e totu.

Su de tres, unu domìniu de prima ponit a primu puba sa lìngua. Mancari apubau dae Reston o dae Seattle, ddoi ses. Pensant : Oh, iaus a dèpiri fai bèssiri su programa cosa nostra in Catalanu puru. Permitit a su mundu de biri ca nosu s'agataus. E totu custu sene mòviri làcanas, sene mòviri bubburriga cun nemus.

Su de cuatru, nosi agiudat a pinnicai a pari totus is atividadis culturalis cosa nostra.»

Po ndi sciri de prus
Cultural diversity in cyberspace: The Catalan campaign to win the new .cat top level domain - Peter Gerrand
Fundació puntCAT